Tijdens mijn recente bezoek aan het Koninklijke Observatorium te Greenwich (ROG – Royal Observatory Greenwich) nabij London viel het me op dat het merendeel van de honderden toeristen weinig of geen oog hadden voor het ritueel van de rode tijdbal, dat zich elke middag om één uur lokale tijd voltrekt. Astronomen kozen voor het uur 01:00 omdat ze vanaf het middaguur bezig waren met hun doorgangsmetingen van de Zon.
Dagelijks wordt deze rode metalen tijdbal om 12:55 langzaam naar boven getrokken op de stang van de windhaan op het dak van de Octagon Room van Flamsteed House. Na een tweetal minuten blijft deze halfweg hangen en daarna tot in de top opgehaald. Precies op het uur 01:00, dat door de ROG sterrenwacht op basis van sterrenkundige waarnemingen wordt bepaald, valt deze schitterend zichtbare bal naar beneden. Dit moment waarop de bal begint te vallen, bepaalt sinds 1833 de referentietijd waarop horloges en chronometers aan boord van Britse schepen werden afgesteld. Sinds het begin van de zeventiende eeuw was de Britse Marine primordiaal voor de handelsbelangen van het koloniale beleid. Als maritieme mogendheid verkreeg Groot-Brittannië nederzettingen op vier continenten maar accurate navigatie naar de overzeese gebieden verliep moeilijk. De breedtegraad kon worden bepaald door met een sextant de stand van de Zon of de Poolster boven de horizon op te meten. Om de geografische lengtegraad te bepalen is een nauwkeurige tijdmeting cruciaal, een probleem dat pas in 1737 werd opgelost met de uitvinding van de scheepschronometer door John Harrison (1693-1776). Schepen kregen twee klokken aan boord, één met de plaatselijke tijd gecorrigeerd als de Zon op haar hoogste punt stond en de scheepchronometer die de tijd in Greenwich aangaf. Uit het tijdsverschil tussen beide klokken kon men de lengtegraad nauwkeurig berekenen. Teneinde weersvoorspellingen en nauwkeurige tijdsbepalingen uit te voeren voor de chronometers aan boord van de schepen van de Britse Marine, werden in het gehele Britse rijk sterrenwachten opgericht. Tijdens zijn prille jaren als Marine officier was de Britse Admiraal Robert Wauchope (1788-1862) gefascineerd door het systeem van seinvlaggen en wimpels om te communiceren tussen schepen. In 1818 schreef hij een brief naar de Britse admiraliteit waarin het systeem van een tijdbal werd beschreven. In 1829 werd zijn eerste tijdbal getest in de haven van Portsmouth, waarbij een tijdbal procedure werd gedemonstreerd met tijdsignaal afkomstig van het Royal Navy College.
Ondanks de nadelen van de manuele procedure, werd het idee door de Britse Marine omarmt en er kwamen tijdballen in Portsmouth (1829), Mauritius (1833), Greenwich (1833) en St. Helena (1834). In 1836 werkte Wauchope samen met de Britse astronoom John William Herschel (1792-1871) aan de Koninklijke sterrenwacht van Kaap de Goede Hoop in Kaapstad, Zuid-Afrika. Datzelfde jaar culmineerde hun samenwerking met de Schotse astronoom Charles Piazzi Smyth (1819-1900) in de plaatsing van een tijdbal op de sterrenwacht van Kaapstad. Bovendien publiceerde Wauchope zijn handleiding "Time signals for Chronometers" in The Nautical Magazine. Er kwamen tijdballen in Jakarta (1839), Cape Coast Castle - Ghana (1839), Madras - India (1842), Bombay - India (1843), Valparaiso - Chili (1844), Liverpool (1844) en Washington D.C. (1845). In 1854 plaatste Charles Piazzi Smyth, als Astronomer Royal voor Schotland, een tijdbal op het Nelson monument, zodat schepen in de haven van Leith en in de monding van de Firth of Forth de drop konden gadeslaan gebruik makend van huntelescopische kijkers. Sinds 1861 gaat de procedure te Edinburgh gepaard met een kanonschot vanop Edinburgh Castle zodat het tijdsignaal hoorbaar was bij mistig weer. Teneinde de tijdsvertraging van het geluid door de afstand te compenseren, waren er correctiekaarten ter beschikking om naargelang de geografisch locatie, enkele seconden bij te voegen. Naarmate het Britse rijk uitbreiding vond, werden er een totaal van 200 tijdballen geplaatst van Sydney - Australië (1857) tot Lyttelton in Nieuw Zeeland (1876). Medio de jaren 1850 werd het systeem overgenomen door de Amerikaanse marine en sinds 1877 verschenen er tijdballen op prominente gebouwen over het gehele continent.
die dagelijks om één uur locale tijd als historische attractie dienst doet - Foto: Philip Corneille
Tijdens de Internationale Meridiaan conferentie van oktober 1884 verkreeg Greenwich de internationale nulmeridiaan met de daaraan geassocieerde universele tijdrekening die bekend werd als Greenwich Mean Time (GMT – tevens bekend als Zulu tijd). In de praktijk werd GMT, tot 1954 bepaald aan de hand van sterrenkundige waarnemingen te Greenwich, maar sinds 1972 werkt men voor de officiële tijd (International Atomic Time) gebaseerd op atoomklokken en gecoördineerd met de rotatie van de Aarde via waarnemingen van extra-galactische radio bronnen. Het verschil tussen UT en IAT wordt gecompenseerd met schrikkelseconden berekend door de International Earth Rotation & Reference Systems Service (IERS). Aan het begin van de twintigste eeuw werden de tijdsignalen geïnitieerd door de telegraaf maar de opkomst van de radio luidde het einde in voor de tijdbal. De allereerste radio uitzending om de tijd aan te geven vond plaats in 1904 en diverse maritieme overheden begonnen aan de planning van een radio-systeem waarmee het tijdsignaal naar schepen op zee kon worden verstuurd. De tijdbal bleef echter een belangrijk en herkenbaar maritiem symbool, zodanig dat, wanneer de Amerikaanse activiste Margaret “Molly” Brown (1867-1932) in de nacht van 15 april 1912 de ramp met het Britse schip Titanic overleefde, ze ijverde voor de bouw van een vuurtoren met tijdbal. In de zomer van 1913 werd de Titanic Memorial Lighthouse, een 18 m hoge vuurtoren ter herdenking van de Titanic slachtoffers, op het dak van het Seamen’s church Institute of New York & New Jersey geplaatst. Tot 1967 werd de tijdbal, elk middaguur, via een telegrafisch signaal aangestuurd vanuit het Naval Observatory in de Amerikaanse hoofdstad Washington D.C.
Medio de jaren '30 verdwenen diverse tijdballen, zoals deze in de havens van Kaapstad – Zuid Afrika (1934 maar gerestaureerd in 1982) en San Francisco - VSA (1937 momenteel tentoongesteld op de clipper Balclutha aan Pier 43). Sommige exemplaren gingen definitief verloren maar enkele tijdballen werden tentoongesteld in musea zoals de Navy time ball in het National Watch en Clock Museum (NWACC) in Columbia Pennsylvania – VSA en de houten tijdbal in het Huntly House museum te Edinburgh in Schotland. In België was vooral de "boule horaire" op het loodswezengebouw aan de kaai te Antwerpen bekend, die via een tijdsignaal vanuit Ukkel werd aangestuurd! Gelukkig bleven er wereldwijd enthousiastelingen ijveren voor de restauratie van tijdballen hetgeen tot een (eer)herstel leidde van enkele unieke exemplaren. Op deze manier werd in 1968 de tijdbal op het Titanic Memorial Lighthouse hersteld met financiële steun van de Kaiser-Nelson Steel & Salvage Corporation en de Exxon Corporation. In 1999-2000 realiseerde het US Naval Observatory in Washington de meest recente oprichting van een tijdbal, die als marker diende om het nieuwe millennium in te luiden in de VSA.
In de zomer van 2009 onderging het mechanisme van de witte tijdbal op het Nelson monument te Edinburgh een volledige restauratie, waarna de tijdbal zwart werd geschilderd! De meest recente verdwijning van het tijdbal gebeurde tijdens de zware aardbeving van 13 juni 2010 op het zuidelijke eiland van Nieuw Zeeland, toen het Lyttleton Timeball Station instortte. Ondanks restauraties en vrijwillige financeringen blijven er anno 2014 wereldwijd slechts een dertigtal tijdballen over, waarvan er een half dozijn dagelijks worden gebruikt: drie in Groot-Brittannië (Royal Observatory Greenwich in Londen, Nelson monument in Edinburgh, Timeball tower in Deal - Kent), Göteborg in Zweden en op de toren van Sydney Observatory in New South Wales – Australië. In het moderne dagelijkse leven lijkt de tijdsbepaling, belangrijk voor GPS-satellieten, computers en onze elektronische gadgets, vanzelfsprekend. Echter, de exacte tijdsbepaling en de invoering van schrikkelsseconden blijkt geen sinecure en niet langer vergelijkbaar met de eenvoudige tijdbal uit vervlogen tijden. De glinsterende tijdbal die jaarlijks op 31 december wordt gebruikt op Times Square in New York blijft ongetwijfeld de meest bekende versie van zijn maritieme voorgangers. Deze moderne Amerikaanse oudejaarsavond tijdbal luidt op een spectaculaire manier het nieuwe jaar in maar blijft vooral een herinnering aan de vergeten traditie van de tijdbal.
