Aan de nachtelijke hemel kunnen we bij goede omstandigheden soms wel vijf planeten zien zonder hulp van binoculairen of telescopen. Planeten lijken met het blote oog op het eerste zicht op sterren maar je kan makkelijk leren ze van de sterren te onderscheiden. In dit artikel bespreken we de planeten die we met of zonder telescoop kunnen waarnemen.
Sterren zijn grote hete bollen van brandend gas en staan héél erg ver weg van ons waardoor we ze aan de hemel zien als kleine lichtpunten. Dat beetje licht dat we van de sterren zien, gaat doorheen de atmosfeer van de Aarde naar onze ogen. De atmosfeer is echter erg turbulent en is constant in beweging. Deze beweging kan het sterrenlicht verstrooien waardoor het lijkt of een ster 'twinkelt'. Planeten staan veel dichter tot de Aarde zodat we deze kunnen zien als kleine lichtschijfjes en niet als felle lichtpunten. Aangezien het beeld van een planeet dat op ons oog valt groot is, zal de atmosfeer dit beeld minder beïnvloeden. Net zoals sterren bewegen de planeten aan de hemel elke nacht van Oost naar West. Als je het verloop volgt op enkele dagen en weken zal je echter merken dat de planeten meer lijken te 'zwerven' tussen de sterren. Meestal begeven ze zich van West naar Oost, zoals onze Zon. In het Grieks betekent het woord 'planeet' zoveel als 'zwerver'. De planeten zullen meestal niet verder zwerven dan de ecliptica (het pad dat de Zon volgt aan de hemel) aangezien ze allemaal rond de Zon draaien op ongeveer hetzelfde vlak.
De 'ochtend-' en 'avondsterren'
Mercurius en Venus worden vaak de 'ochtendster' of 'avondster' genoemd aangezien ze zichtbaar zijn net voor zonsopkomst of zonsondergang. We kunnen beide planeten niet zien wanneer ze zich aan de achterzijde bevinden van de Zon of wanneer ze zich tussen de Aarde en de Zon begeven. De enige kans om deze planeten waar te nemen is wanneer deze zich aan de linker of rechterzijde van de Zon bevinden. Mercurius is moeilijker waar te nemen aangezien deze nooit verder komt dan 28' van de Zon. Wanneer de zon net onder de horizon zit, bij zonsopkomst of zonsondergang, kan het nog gebeuren dat Mercurius niet te zien is door de nog heldere avondhemel. Pas als het wat donkerder is, zal je deze kleine planeet met het blote oog laag boven de horizon kunnen waarnemen.
De planeet Venus gezien door een telescoop op Aarde - Foto: Andrew Thompson
Venus is veel groter dan Mercurius en staat dichter bij de Aarde. Deze planeet kan meestal gezien worden tot op 48' van de Zon. Hierdoor is deze een stuk beter waar te nemen. De dikke wolken in de atmosfeer van Venus reflecteren veel zonlicht. Dit zorgt ervoor dat Venus op sommige tijdstippen één van de helderste objecten is aan de nachtelijke hemel. De planeten buiten de baan van de Aarde, de zogenaamde 'buitenplaneten', worden veel hoger aan de hemel gezien. Mars, Jupiter en Saturnus zijn vaak lang na zonsondergang te zien. Dit is te verklaren doordat hun baan om de Zon buiten die van de Aarde ligt. Wanneer de Aarde zich tussen de Zon en een planeet bevindt, staat deze planeet in 'oppositie'.
Mercurius
Mercurius zien we niet als een planeet voor beginners door de magnitude ervan. Met het blote oog kan het goed gezien worden met een magnitude van 0, maar de moeilijkheid ligt hem bij het feit dat de baan dicht rond de zon zit. Mercurius gaat maximaal 25° van de zon staan gezien vanop de Aarde, daarom kan deze enkel in het ochtendgloren of avondschemering gezien worden net voor zonsopkomst of zonsondergang. Aangezien je geen referentiesterren hebt zijn sterrenkaarten nutteloos. Mercurius draait ongeveer 3 maal op een jaar rond de zon, hierdoor is het meestal 3 maal zichtbaar in de ochtend en driemaal zichtbaar tijdens de avond gedurende één jaar. Het is het eenvoudigste te lokaliseren nabij de grootste oostelijke elongatie (grootste afstand ten opzichte van de zon) in de avond of nabij de grootste westelijke elongatie in de ochtend tijdens één van deze periodes. De data waarop Mercurius goed waar te nemen is kan je terugvinden in een astronomisch magazine of kalender.
De beste kansen om Mercurius te zien is bij een goed zicht hebt op de horizon. Wanneer Mercurius 's avonds zichtbaar is wacht je best 30 tot 45 minuten na zonsondergang. Volg het pad vanaf waar de zon onderging tot de weg dat ze ervoor had genomen, Mercurius zou je dan goed moeten zien op zo'n 10-15 graden vanaf dat punt aan de horizon. Indien je problemen ondervind met het blot oog kan je een binoculair gebruiken als hulpmiddel, wanneer je het in het binoculair ziet volg dan het pad naar de horizon voor een referentiepunt te hebben zodat je het met het blote oog kunt zien. Eens je het gevonden hebt kan je de telescoop er naar richten, gebruik hiervoor best een grote vergroting. Mercurius zal je zien zoals Venus, je kan er geen oppervlaktedetails zien. Het ondergaat ook fasen net zoals Venus (zie artikel planetaire fasen in deze categorie) die je ook kunt zien bij voldoende vergroting. Om Mercurius te zien bij haar grootste westelijke elongatie 's ochtends volg je best dezelfde handeling enkel dien je dan voor zonsopkomst op de waarneemlocatie staan, best een 30 tot 45-tal minuten voor zonsopkomst. Sterrenkaarten kunnen hier dus ook van pas komen.
Uranus en Neptunus
Uranus legt een baan af om de zon in zowat 84 Aardse jaren. Hierdoor bevindt de planeet zich voor 7 jaar in hetzelfde sterrenbeeld. Met een magnitude van ongeveer 6 zou het technisch gezien mogelijk zijn het te zien met het blote oog onder ideale hemel maar er zijn teveel heldere sterren om het dan te zien. Gebruik een binoculair om de planeet te vinden, een sterrenkaart is zeker niet onmisbaar. Gebruik referentiesterren om de juiste locatie te vinden en Uranus te spotten. Om Uranus met een telescoop gebruik je best een lage vergroting, gebruik ook hier terug sterrenkaarten met de locatie van de planeet en ga door middel van starhoppen op zoek naar de planeet, Uranus zou je dan snel moeten kunnen vinden, eens je het gevonden hebt kan je een grotere oculair gebruiken die meer vergroot (tot wat je telescoop aankan en wat de seeing toelaat). Met een grootte van 4 boogseconden zou je het verschil moeten kunnen zien tussen Uranus en een ster, het zou groter dan een sterachtig punt zijn. Als je goed bent in het herkennen van kleuren zal je geen problemen hebben met het herkennen van een groenachtig of blauwachtige tint. Door de grote afstand zijn geen andere eigenschappen zichtbaar.
De planeet Neptunus gezien door een telescoop op Aarde - Foto: GRAS
Neptunus doet er 164 Aardse jaren over om een baan rond de zon te voltooien, hierdoor blijft de planeet in hetzelfde sterrenbeeld voor een periode van 13-14 jaar. Om Neptunus te kunnen waarnemen gebruik je best een telescoop. De planeet heeft een magnitude van ongeveer 8 wat technisch gezien mogelijk is om in een binoculair te kunnen zien al is dit eerder zeldzaam. Net zoals bij Uranus gaan we een oculair gebruiken met lage vergroting en door middel van starhoppen gaan we op jacht naar deze planeet. Met een planetariumprogramma of sterrenkaarten kan je het best de exacte locatie van de planeet vinden. Wanneer je het denkt gevonden te hebben gebruik je een oculair met grotere vergroting. Vergelijk de planeet met nabije sterren en de sterrenkaart. De grootte kunnen vergelijken met een ster. Bij in en uitfocussen op de planeet en een nabije ster kan je ze beter vergelijken. Neptunus heeft ook een blauwachtige tint welke kan helpen bij de identificatie. Net zoals bij Uranus zijn er geen andere eigenschappen van de planeet zichtbaar. Indien je nog steeds onzeker zou zijn maak je best een schets van de verdachte planeet en de nabije sterren, herhaal dit een week later en wanneer je beide vergelijkt is de bewogen 'ster' Neptunus.
