Een Venusovergang is een zeldzaam astronomisch verschijnsel dat plaatsvindt wanneer, vanaf de Aarde gezien, de planeet Venus voor de Zon schuift. Dergelijk verschijnsel is enkel zichtbaar bij de zogenaamde 'binnenplaneten' aangezien hun banen zich tussen die van de Aarde en de Zon moeten bevinden. Mercurius kan eveneens in een exacte lijn tussen de Zon en Aarde staan. Dit noemen we dan een Mercuriusovergang.
Een Mercuriusovergang komt echter vaker voor dan een Venusovergang. Eigenlijk is een Venus- of Mercuriusovergang in theorie dus een soort eclips aangezien een klein deeltje van de zichtbare Zon verduisterd wordt. Venusovergangen zijn niet enkel mooi om waar te nemen maar zijn ook van wetenschappelijk belang. Zo konden wetenschappers in het verleden aan de hand van een Venusovergang de omvang van het zonnestelsel bepalen door nauwkeurige waarnemingen te doen van de kleine tijdsverschillen van de start tot aan het eind van de overgang. Dit werd vastgesteld vanaf verschillende punten op Aarde. De afstanden tussen deze punten werden uiteindelijk gebruikt als meetlat om de afstand tussen de planeet Venus en onze ster te bepalen. Vandaag de dag wordt een Venusovergang door wetenschappers gebruikt om meer te leren over hoe planeten het licht van een ster afschermen. Deze informatie is dan weer nuttig in de studie van exoplaneten.
Zeldzaam fenomeen
Ondanks het feit dat Venusovergangen periodiek zijn, komen deze maar zelden voor. De overgangen vinden steeds plaats in paren die van elkaar gescheiden zijn met een tussenperiode van acht jaar afwisselend in de maand juni of december. Doordat de koorde, die Venus maakt over de zonneschijf, steeds een beetje naar het noorden of het zuiden verschuift, is de overgang vanaf de Aarde niet altijd zichtbaar. Wanneer de koorde te ver is verschoven, kan men vanop Aarde de overgang dus niet meer zien. Dit gebeurde tweeduizend jaar geleden toen er slechts één Venusovergang plaatsvond per ca. 110 jaar. Hetzelfde fenomeen zal zich herhalen binnen ongeveer tweeduizend jaar. Venusovergangen krijgen vaak een extra effect wanneer er zonnevlekken te zien zijn. In een periode van veel zonne-activiteit kan je tijdens een overgang Venus dan zien met op de achtergrond enkele spectaculaire zonnevlekken.
Historische waarnemingen
Sinds het begin van onze jaartelling heeft men tot 2011 slechts 26 maal een Venusovergang gezien. De eerste die een Venusovergang wist te voorspellen was Johannes Kepler in 1631. Doordat de voorspelling van Kepler echter niet nauwkeurig genoeg was en de man een jaar eerder overleed, werd de Venusovergang in 1631 door niemand waargenomen. Uiteindelijk werd de eerste waarneming van een Venusovergang op 24 november 1639 gemaakt door Jeremiah Horrocks vanuit zijn huis in Engeland. Horrocks wist de Venusovergang te voorspellen door de gegevens van Kepler aan te passen. Zijn waarnemingen werden pas na zijn overlijden, in 1662, gepubliceerd. Edmund Halley stelde voor om de Venusovergangen van 1761 en 1769 te gebruiken om de astronomische eenheid te bepalen met behulp van de parallax (dit is het verschijnsel dat de schijnbare positie van een voorwerp ten opzichte van een ander voorwerp en/of de achtergrond varieert als men het vanuit verschillende posities bekijkt). Hiervoor werden expedities ondernomen naar verschillende plaatsen op Aarde. Mikhaïl Lomonosov deed in 1761 dan weer een belangrijke ontdekking tijdens de overgang van Venus. De wetenschapper detecteerde toen de breking van het zonlicht en vond hierdoor een verklaring voor het verschijnen van een lichtring rond het deel van Venus, dat in het eerste deel van de overgang nog niet voor de zonneschijf stond. Lomonosov concludeerde hierdoor dat Venus een atmosfeer moest hebben. Hij was uiteindelijk de eerste die deze hypothese voorstelde. Venusovergangen in de 19de eeuw leidde dan weer tot nieuwe expedities op beide halfronden. De vooruitgang in de observatietechniek en de komst van de fotografie zorgden ook voor betere waarnemingen. In 1882 nam de Amerikaan Simon Newcomb deel aan een expeditie naar Afrika waar hij erin sloeg om een opmerkelijke juiste waarde van de afstand Aarde-Zon te bepalen. Newcomb berekende dat de afstand Aarde-Zon 149,59 miljoen kilometer bedroeg. Hij kwam tot deze conclusie door de gegevens, verkregen tijdens vier voorgaande Venusovergangen, te combineren.
Het waarnemen van een Venusovergang
Voor een Venusovergang heeft u geen speciale optische hulpmiddelen nodig, de overgang is met het blote oog zichtbaar mits u een eclipsbrilletje gebruikt. U kunt ook gebruik maken van een verrekijker die voorzien werd van speciale zonnefilterfolie. Diegene die met een telescoop willen waarnemen, gebruiken best ook een zonnefilter of een H-alpha kijker. Kijk NOOIT met een telescoop rechtstreeks naar de Zon. Dit kan blijvende schade aan de ogen veroorzaken! De tijdstippen en gebeurtenissen van een Venusovergang kunnen onderverdeeld worden in vier fasen: het eerste contact (voorste rand van de planeet Venus raakt de Zon), tweede contact (Venus schuift verder over de Zon zodat nu de achterste rand van de planeet de Zon raakt), derde contact (Venus is aan de andere kant van de Zon aangekomen) en vierde contact (de overgang is volledig en de achterste rand van Venus raakt de Zon nog even). Het waarnemen van de exacte tijd van het begin van een Venusovergang is echter zeer moeilijk door het zogenaamde 'zwartedruppeleffect'. Dit effect ontstaat wanneer de schijf van de planeet Venus lijkt vast te kleven aan de Zon tijdens de eerste en vierde fase. Tijdens de eerste waarnemingen van een Venusovergang dacht men dat dit veroorzaakt werd door de dikke atmosfeer van Venus maar later werd aangetoond dat dit niets meer is dan een optisch effect. Het zwartedruppeleffect is vaak ook meer zichtbaar wanneer men kleinere telescopen gebruikt. Mits bepaalde voorzorgen zijn genomen (het gebruik van filters), kan een Venusovergang ook zeer mooi worden gefotografeerd.
De Venusovergang van 8 juni 2004
Op 8 juni 2004 was in Europa, Azië en Afrika een prachtige Venusovergang te zien. Deze overgang was in België en Nederland te zien van begin tot eind en was dan ook het astronomisch hoogtepunt van 2004. Mede doordat het toen geleden was van 1882 dat men nog eens een Venusovergang zag, werd dit schouwspel door duizenden mensen in België en Nederland waargenomen. De overgang was zichtbaar als een zwarte stip bijna onderaan de Zon en vond plaats tussen 7u19 uur 's ochtends en 13u24 uur 's middags.
